دانش سطحی: هدیه رسانه های اجتماعی برای خوانندگان

در دهۀ اخیر، پژوهش‌های داخلی و مرورهای نظام‌مند نشان داده‌اند که گسترش سریع و پیوسته شبکه‌های اجتماعی ساختار توجه خوانندگان را بازآرایی کرده و زمینه‌ساز «پراکنده‌خوانی» «بریده خوانی» و «سطحی‌خوانی» شده است؛ رفتارهایی که با کاهش توانایی در پردازش عمیقِ متون، ضعف در نگهداری اطلاعات بلندمدت و کاهش ظرفیت استدلال انتقادی همراه‌اند. این تغییرات نه تنها محصول طراحی‌های فناورانه (قابلیت پیمایش سریع، اعلان‌های لحظه‌ای و الگوریتم‌های جلب توجه) بلکه ناشی از تغییرات رفتاری و اجتماعی در زمینه مصرف اطلاعات است. به‌ویژه در گروه‌های سنی جوان که استفاده تفننی از پلتفرم‌ها غالب است و انگیزۀ مطالعه عمیق را تضعیف می‌کند. یافته‌های مروری و پژوهشی نشان می‌دهد که این روند می‌تواند به فرسایش مهارت‌های ژرف‌خوانی منجر شده و ادراکِ «دانشِ سطحی» را به‌عنوان جانشین فهم عمیق در ذهن مخاطبان تقویت کند (کرامتی مقدم، کرامتی مقدم و حیدریانی، 1400، کبیری، سعادتی و قاسمی، 1398).

از منظر آسیب‌شناسانه، پیامدهای بالینی و اجتماعیِ این دگردیسیِ توجه قابل‌تأمل است: بروز اختلال‌های مرتبط با تمرکز (حتی در سطوح زیرآستانه)، افزایش اضطراب اطلاعاتی، و گرایش به رفتارهای اعتیادگونه نسبت به مصرف محتوای کوتاه‌مدت گزارش شده است. چنین تحولاتی علاوه بر اثرات فردی، سطح عمومی سواد رسانه ای و توانایی تمییز میان منابع معتبر و غیرمعتبر را تضعیف می‌کند؛ موضوعی که در مطالعات میدانی مرتبط با قصد و عادت مطالعه مشاهده شده است. در نتیجه، کاهش کیفیت فرآیند خواندن ممکن است به ایجاد الگوهای نادرستِ پژوهش‌محور و تصمیم‌گیری‌های آگاهانه ضعیف در سطوح آموزشی و حرفه‌ای بینجامد (ناصری و نوروزی، 1395؛  کفاشان کاخکی و دیگران، 1397).

برای مقابله با این آسیب‌ها لازم است رویکردهای چندسطحی پیشنهاد و اجرا شود: طراحی رسانه‌های آموزشیِ مقاوم در برابر پراکنده خوانی، آموزش صریح مهارت‌های ژرف‌خوانی و سواد اطلاعاتی و رسانه ای در مدارس و دانشگاه‌ها، و تدوین سیاست‌های فرهنگی-رسانه‌ای که هزینه اجتماعیِ طراحی‌های جلب توجه را به‌صراحت لحاظ کنند. از جنبه روش شناسانه در پژوهش، بازتعریف معیارهای اندازه‌گیری «کیفیتِ خواندن» و انجام مداخلات تجربی در محیط‌های آموزشی می‌تواند راهکارهای عملی و بومی برای بازیابی توانایی خواندنِ عمیق فراهم آورد؛ امری که برای جلوگیری از تشدید ابعاد آسیب‌شناسانه ضروری است.

منابع

کبیری، افشار؛ سعادتی، موسی و قاسمی، الناز . (1398). بررسی نقش شبکه های اجتماعی مجازی در تبیین آگاهی سیاسی دانشجویان. مطالعات رسانه‌های نوین, 5(19): 231-260.

کرامتی مقدم، مجید؛ کرامتی مقدم، محسن و حیدریانی، لیلا (1400). مروری بر تاثیرات شبکه‌های اجتماعی بر تغییر سبک زندگی مردم. پژوهشهای نوین در مدیریت کارآفرینی و توسعه کسب و کار، 2 (2): 12-31.

کفاشان کاخکی، مجتبی؛  ارسطوپور، شعله؛ کاشفی، نریمان و آسمان دره، یاسر . (1397). واکاوی پیوند شبکه‌های اجتماعی با قصد مطالعه: پژوهشی بر مبنای نظریه فرهنگ مصرف‌کننده. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی, 8(2), 181-204.

ناصری، زهرا و نوروزی، علیرضا . (1395). تأثیر محیط دیجیتال بر عادت و روش‌های خواندن جوانان. تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، 22(2)، 213-227.